Dünyayı Dolaşan Ünlü Kaşif Kimdir? Kahraman Mitleri, Eksik İsimler ve Rahatsız Edici Gerçekler
Sert bir başlangıç yapıyorum: “Dünyayı dolaşan ünlü kaşif kimdir?” sorusuna refleksle “Magellan” diye yanıt veriyorsak, aslında bir reklam sloganını tekrar ediyoruz. Çünkü o yolculuk tamamlanırken Magellan hayatta değildi; dönüp gelen ve rotayı kapatan isim Juan Sebastián Elcano’ydu. Bu yazıda popüler anlatının konforunu biraz bozacağım: kahraman kültünü, sömürgeci bağlamı, görmezden gelinen figürleri ve “ünlü” olmakla “ilk” olmanın nasıl birbirine karıştırıldığını tartışacağım. Hazır mısın?
Magellan mı, Elcano mu? Soruyu Neden Baştan Kurmamız Gerekiyor
1519’da başlayan ve 1522’de biten meşhur sefer, İspanya tacının sponsorluğunda yola çıktı. Komutan Ferdinand Magellan, 1521’de Filipinler’de öldürüldü. Seferin son bölümünü Elcano komuta etti ve tek parça hâlinde geri dönebilen Victoria adlı gemiyle İspanya’ya ulaştı. Tarihsel gerçek şu: ilk dünya çevresi seyahatini tamamlayan ekip, Elcano liderliğindeki küçük bir mürettebattı. Peki neden yüzlerce yıldır “Magellan’ın dünya turu” diyoruz?
Cevap basit ve rahatsız edici: Anlatıyı kimin yazdığı ve hangi ismin afişte daha satıcı durduğuyla ilgili. “Magellan Boğazı”, “Magellan Yıldız Bulutu” gibi adlandırmalar, hafızayı tek bir kişiye mühürledi. Elcano’nun adı ise çoğu ders kitabında dipnot oldu. Burada “ünlü” olmak, başarıyı en görünür biçimde pazarlamak demekti.
Eksik Bir Liste: Drake, Slocum, Baret ve Enrique’nin Hayalet Güzergâhı
“Dünyayı dolaşan ünlü kaşif kimdir?” sorusunu tek kişiyle kapatmak, tarihi kısaltmaktır. Örneğin Sir Francis Drake (1577–1580) dünya çevresini komuta eden bir kaptan olarak tamamladı; popüler kültürde kahramanlaştırıldı, ama seferlerinin yağma ve şiddet boyutu çoğu zaman paranteze alındı. Joshua Slocum (1895–1898) ilk tek başına dünya turunu gerçekleştirdi; “bireysel cesaret” miti bu kez onun etrafında örüldü. Jeanne Baret (1766–1769) ise erkek kılığında gemiye binerek dünyanın etrafını dolaşan ilk kadın oldu; bitkibilime katkıları yıllarca görmezden gelindi.
Ve bir ihtimal daha var: Enrique de Malacca. Magellan’ın köleleştirilmiş tercümanı. Eğer 1521’den sonra Malakka’ya geri dönmeyi başardıysa, o da dünya çevresini tamamlamış olabilir. Kesin kanıt yok; ama bu ihtimal bile, keşif tarihinin “sahiplik” üzerinden yazılışını sorgulatmaya yeter. “Kimin izi sayılır?” sorusu burada siyasidir.
Kahraman Anlatısının Kör Noktaları: Haritalar, Bayraklar ve Bedeller
Şunu yüksek sesle söyleyelim: Keşif anlatıları masum değildir. Haritalar çizildi, evet; ama bu haritalar kolonilerin kapısını da araladı. “Yeni” keşif denilen yerlerde zaten milyonlarca insan yaşıyordu. Hastalıklar taşındı, emek sömürüldü, diller ve ekosistemler tahrip edildi. Yani “dünyayı dolaşmak”, sadece kahramanlık değil; bir iktidar pratiğiydi. Bugün hâlâ “kaşif” dediğimizde alkışlıyor, “sömürgeci” dediğimizde fısıldıyorsak, bunun nedeni tarih yazımındaki makaslamadır.
“Ünlü” Olmak mı, “İlk” Olmak mı, “Hak Etmek” mi?
SEO sorumuzun kalbindeki kriz tam burada: “Dünyayı dolaşan ünlü kaşif kimdir?” Ün, doğrulukla aynı şey değildir. Elcano ilk turu bitiren kaptandır, ama daha az ünlüdür. Drake daha ünlüdür, ama etik bagajı ağırdır. Slocum daha yalnızdır, ama çağının teknolojisi ve küresel denizcilik ağları olmadan bunu yapamazdı. Baret bilimsel merakıyla iz bırakır, fakat cinsiyet bariyeri yüzünden ismi gölgeye itilir. Enrique ise “kayıt dışı” kalır; çünkü kayıtlar güç sahiplerinin elindedir.
Rahatsız Edici Sorular: Konfor Alanımızı Neden Terk Edelim?
- Bir keşfi kimin “sahiplenmeye” hakkı var: Gemide ölen mi, eve dönen mi, tüm rotayı tasarlayan mı, yoksa bu yolculuğu mümkün kılan görünmez emeğin sahipleri mi?
- Haritanın kenarında kalan toplumların bilgisi neden keşif sayılmıyor? Polinezyalı seyrüsefer geleneği neden “modern” ölçekte alkışlanmadı?
- “Ünlü kaşif” etiketini bugünün değerleriyle yeniden dağıtsak, liste nasıl değişirdi?
Bugünden Bakınca: Kahramanlık Yerine Hesap Verilebilirlik
Artık tek bir isim aramaktan çok, karmaşık bir hakikat kurmak zorundayız. Evet, Elcano seferi tamamladı; bunu kutlayabiliriz. Ama aynı cümlede, seferin sömürgecilik motivasyonlarını, yerel halklarla kurduğu asimetrik ilişkileri ve denizdeki insan kayıplarını da anmalıyız. Evet, Drake usta bir denizciydi; ama şiddeti romantize etmeyi bırakmalıyız. Evet, Slocum efsanevi bir yalnız kaptandı; ama yalnızlığı mümkün kılan modern dünyayı gözden kaçırmamalıyız. Evet, Baret öncüydü; ama bilim tarihindeki kadın emeğinin sistematik silinişini görmeden onu gerçekten onurlandıramayız.
Sonuç: Tek İsimli Cevaplara Şüpheyle Bak
“Dünyayı dolaşan ünlü kaşif kimdir?” sorusunu bir cümlede kapatmak isteyenler için cevap hâlâ cazip: “Magellan.” Oysa dürüst cevap şudur: İlk turu tamamlayan Elcano’dur; ünü büyüten propagandadır; daha geniş çember ise Drake’ten Slocum’a, Baret’ten Enrique’ye kadar uzanır. Asıl mesele, kimin adını büyüttüğümüz ve hangi bedelleri görmezden geldiğimizdir. Şimdi top sende: Bir sonraki kuşağa hangi ismi, hangi bağlamla anlatacağız?